اقدامات قانونی حوزه مدیریت منابع انسانی
مروری کلی بر قانون کار
قانون کار جمهوری اسلامی شامل بر 203 ماده و 121 تبصره در تاریخ 29/8/1369 با هدف تنظیم رابطه کار بین کارگران و کارفرمایان به تصویب مجمع تشخیص مصلحت نظام و رسیده است. در این قانون تکالیف و تعهداتی برای سه گروه کارگر، کارفرما و دولت تعیین شده است که حدود 130 ماده (64%) به تعاریف، شروط و … می‌پردازد و 73 ماده دیگر نیز به ایجاد تعهدات و تکالیفی برای این گروه‌ها پرداخته است:
- 30 ماده (15%) تعهداتی برای کارفرما
- 2 ماده (1%) برای کارگر
- 4 ماده (2%) برای صندوق تامین اجتماعی و صندوق بیمه گر
- 27 ماده (3/13%) برای دولت
- 5 ماده (5/2%) مشترک برای کارگر وکارفرما
- 5 ماده (5/2%) مشترک برای دولت وکارفرما
- بر این اساس بیشترین تکالیف مندرج در قانون کار متوجه کارفرمایان است.
خلاصه‌ای از برخی از مواد قانون کار
بنا به تعریف قانون کار کشور ما كارفرما شخصی حقيقی يا حقوقی است كه كارگر به درخواست و به حساب او در مقابل دريافت حق السعی كار می‌كند. مديران و مسئولان و به طور عموم كليه كسانی كه عهده‌دار اداره كارگاه‌ها هستند، نماينده كارفرما محسوب می‌شوند و كارفرما مسئول كليه تعهداتی است كه نمايندگان مذكور در قبال كارگر به عهده می‌گيرند. در صورتي كه نماينده كارفرما خارج از اختيارات خود، متعهد نشود و كارفرما آن را نپذيرد، در مقابل كارفرما ضامن است.
همچنین وفق قانون تامین اجتماعی كارفرما چنين تعريف شده است:
كارفرما شخصی حقيقی يا حقوقی است كه بيمه شده به دستور يا به حساب او كار می‌كند كليه كسانی كه به عنوان مدير يا مسئول عهده دار اداره كارگاه‌ها هستند نماينده كارفرما محسوب می‌شوند و كارفرما مسئول انجام كليه تعهداتی است كه نمايندگان مذكور در قبال بيمه شده به عهده می‌گيرند.
آنچه رابطه فیمابین کارگر و کارفرما را تعریف می‌کند قرارداد کار است. قرارداد كارعبارت است از قراردادی كتبی يا شفاهی كه به موجب آن كارگر در قبال دريافت حق‌السعی كاری را برای مدت موقت يا مدت غيرموقت برای كارفرما انجام می‌دهد. در كارهايي كه طبيعت آنها جنبه مستمر دارد درصورتي كه مدتی در قرارداد ذكر نشود، قرارداد دائمی تلقی می‌شود. همچنین تغيير و تبديل وضعيت استخدامی كارگران مشمول قانون كار مستلزم داشتن مستندات قانونی است.
كليه كسانی كه مشمول قانون کار هستند الزاماً تحت پوشش مقررات قانون تأمين اجتماعی قرار می‌گيرند اما همه اشخاصی كه در شمول قانون تأمين اجتماعی قرار دارند ممکن است لزوماً مشمول قانون كار نباشند.
جالب است بدانیم که خدمه و مستخدمين منازل نيز همانند ديگر كارگران مشمول مقررات قانون كار بوده و از كليه مزايای مقرر در اين قانون برخوردار می‌باشند.
افرادي كه خدمات خود را به صورت كار مشاوره‌ای و كارشناسی در اختيار كارفرمايان قرار می‌دهند و در مقابل كار ارائه شده مزد دريافت می‌دارند در صورت عدم شمول مقررات استخدامی ديگری به رابطه قراردادی فی ما بين تحت پوشش قانون كار قرار می‌گیرند.
انواع قرارداد در قانون کار ایران کدامند؟
در صورتیکه روابط بین کارگر و کارفرما، مشمول قانون خاص دیگری (جز قانون کار نشود) رابطه کارگری و کارفرمائی قابل احراز خواهد شد. قراراد آنچه که این رابطه و جزئیات آنرا مشخص می‌کند، قرارداد کار می‌باشد. این قرارداد لزوماً نباید کتبی باشد. قرارداد کار می‌تواند شفاهی نیز باشد. هرچند طبق تبصره ۳ الحاقی به ماده ۷ قانون کار قراردادهایی با بیش از ۳۰ روز باید کتبی و در فرم تهیه شده از سوی وزارت کار تنظیم شوند.
مواردی که لازم است در قرارداد کار ذکر شوند شامل: مشخصات دقیق طرفین، نوع شغل یا وظیفه کارگر، مدت قرارداد (در کارهای مستمر اگر مدت ذکر نشود قرارداد نامحدود تلقی می‌شود که بعداً به آن خواهیم پرداخت)، ساعات کار، تعطیلات، مرخصی‌ها، میزان مزد و مزایا، محل انجام کار و سایر مواردی که مغایر قانون نباشد، تاریخ انعقاد قرارداد، و شرایط و نحوه فسخ قرارداد می‌باشند.
انواع قرارداد کار، از دو منظر قابل بررسی هستند. ابتدا می‌توان انواع قرارداد کار را از نظر مدت مورد بررسی قرار داد.
قراردادهای کار از نظر مدت قرارداد به سه دسته تقسیم می‌شوند:
- قرارداد با مدت نامحدود
- قرارداد با مدت محدود ( قرارداد موقت)
- قرارداد کار معین
از سوی دیگر انواع قرارداد از نظر ساعت کار نیز بر دو دسنه کلی قابل تقسیم بندی است:
- قرارداد پاره وقت؛ لازم به ذکر است که کارکنان پاره وقت یا نیمه وقت نیز از هر نظر مشمول قانون کار هستند.
- قرار داد تمام وقت
در قرارداد کار (نامحدود) می‌توان مدتی را (حداکثر یک ماه برای کارگران ساده و نیمه ماهر و ۳ ماه برای کارگران ماهر و متخصص) به عنوان دوره آزمایشی پیش بینی کرد. توجه داشته باشید که این مدت دوره آزمایشی فقط در قراردادهای نامحدود قابل اجراست. در صورتیکه قرارداد موقت، به موقع تمدید یا تجدید نشود و کارگر به کار خود ادامه دهد، می‌تواند مدعی شود که قرارداد جدید شفاهاً به صورت نامحدود است و در صورت اقامه دعوا، تشخیص با مراجع حل اختلاف است.
تمدید یا تجدید قرارداد با مدت محدود ولو به دفعات، موجب دائمی شدن قرارداد نیست. در خصوص توافقات کارگر و کارفرما در قرارداد لازم به ذکر است که هر گونه توافقی بین کارگر و کارفرما در قرارداد کار یا بعد از آن در صورتی معتبر و نافذ است که مغایر قانون نباشد و مزایایی کمتر از قانون برای کارگر تعیین نکرده باشد. این موضوع جزو قواعد آمره قانون است.
نحوه خاتمه قرارداد کار به چه صورتی می‌باشد؟
خاتمه قرارداد کار به یکی از حالات زیر امکانپذیر است:
- کاهش تولید و تغییرات ساختاری در اثر شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و لزوم تغییرات گسترده در فن‌آوری مطابق با ماده ۹ قانون تسهیل و نوسازی
- از کار افتادگی کلی (یعنی حالتی که کارگر طبق نظر کمیسیون پزشکی تامین اجتماعی کارگر بیش از ۶۶% از توانایی خود را برای کار از دست بدهد)
- اتمام مدت قرارداد (در صورتی که به صورت ضمنی یا صریح تجدید نشود)
- فسخ قرارداد به نحوی که در متن قرارداد پیش بینی گردیده است.
- پایان کار در قراردادهایی که مربوط به کار معین است.
- بازنشستگی کارگر
- استعفای کارگر
- فوت کارگر
سنوات خدمت (پایان کار) و مزایای پایان کار چیست؟
در پایان قرارداد کار، اعم از دایم یا موقت، به ازای هر سال یک ماه آخرین حقوق به وی پرداخت می‌شود. در مورد قراردادهای کمتر از یکسال نیز به نسبت مدت قرارداد این مزایا باید محاسبه و پرداخت شود.
البته در برخی از موارد استثنایی میز در قانون کار مزایای پایان کار بیش از یک ماه برای کارگر در نظر گرفته شده است:
مزایای بازنشستگی تامین اجتماعی و قانون کار
درخصوص مزایا و حقوق بازنشستگی باید گفت که بطور كلی افراد مشمول قانون استخدام كشوری و يا هر نوع مقررات خاص استخدامی ديگر كه در ساعات فراغت و خارج از ساعات كار اداري در واحدهای مشمول قانون كار به كار اشتغال دارند و نيز بازنشستگان شاغل در اين واحدها به اعتبار انجام كار و داشتن تبعيت‌های حقوقی و اقتصادی با كارفرمايان اين واحدها مشمول مقررات قانون كار شناخته شده و به نسبت ساعات كار از مزايای مقرر در اين قانون و مقررات تبعی برخوردار می‌شوند و حقوق بازنشستگی دریافت می‌کنند.
قواعد آمره در قانون کار چیست؟
از نظر اصول حقوقی، قواعد آمره به قواعد و مقرراتی گفته می‌شود که هر گونه توافق بر خلاف آنها مجاز نبوده و باطل است به عبارت دیگر طرفین ولو با رضایت کامل نمی‌توانند برخلاف این قواعد توافقی بنمایند. همچنین اشاره کردیم که قانون کار از جمله این قوانین است. از مصادیق قواعد آمره در قانون کار می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
ساعت کار مرخصی مزد و مزایا
مرخصي ساليانه كارگران 26 روز كاری است كه فقط 9 روز آن می‌تواند در سال ذخيره شود. مرخصی كارگرانی كه به كارهای سخت و زيان آور اشتغال دارند 5 هفته در سال است.
بازخريد ايام مرخصی استحقاقی استفاده نشده تنها در موارد فسخ يا خاتمه قرارداد كار يا بازنشستگی و از كار افتادگی كلی كارگر و يا تعطيل كارگاه پيش بينی شده و در ساير موارد با عنايت به مفهوم مخالف ماده مذكور و با التفات به فلسفه و علل برقراری مرخصی استحقاقی سالانه در حقوق كار مبنی بر لزوم استراحت كارگران و جلوگيری از فرسودگی نيروی كار، بازخريد مرخصی سالانه كارگران و حتی ذخيره مرخصی آنان ميسر نخواهد بود.
بیمه بیکاری و چه کسانی مشمول دریافت بیمه بیکاری می‌شوند؟
شرط لازم برای يافتن استحقاق به استفاده از مزايای قانون بيمه بيكاری شمول قانون كار و قانون تامین اجتماعی به شخص بوده و به عبارت ديگر صرف شمول مقررات اين قانون فرد را مشمول مقررات قانون بيمه بيكاری نيز قرار خواهد داد (ماده 148 قانون كار و بند الف ماده 4 قانون تأمين اجتماعی و نيز ماده يك قانون بيمه بيكاری) و در صورت بروز اختلاف و يا شبهه در خصوص شمول و يا عدم شمول مقررات قانون كار رای قطعی مراجع حل اختلاف موضوع فصل نهم قانون كار قاطع دعوی خواهد بود.
مراجع حل اختلاف کارگر و کارفرما
درخصوص مراجع حل اختلاف کارگر و کارفرما باید گفت که يكي از راه‌هایی كه به اختلافات پايان می‌دهد و بعضا آن را بهترين طریق پايان اختلافات می‌دانند سازش است. اصولاً مراجع رسیدگی کننده بر اساس دلايل ابر ارائه شده از سوی طرفين اعلام رای می‌نمايند و ممكن است شخصی واقعاً محق باشد ولی برای اثبات ادعای خود دلايل نداشته باشد و يا نتواند دلايل خود را ارائه نمايد و در نتيجه حكم مرجع رسیدگی کننده بر عليه او صادر گردد. از آنجا كه کارگر و کارفرما خود بيشتر و بهتر به حقوق واقعی خود اشراف دارند، لذا اگر عواملی آنها را به سازش تشويق نمايد صاحب حق از حق خود استفاده نموده و دعوی نيز با رضایت طرفین خاتمه خواهد يافت. به همین جهت سازش كارگر و كارفرما از اهميت بيشتری برخوردار است. لازم به تذكر است كه سازش محتاج به قواعد و ترتيبات خاصی نبوده و طرفين در هر زمان و در هر مرحله از اختلاف می‌توانند آن را به سازش ختم نمايند.
سوالات متداول
خانم‌های مشمول قانون کار، با حداقل ۲۰ سال سابقه و ۴۲ سال سن می‌توانند بازنشسته بشوند.
مستمری بازنشستگی خانم‌هایی که به تناسب سال‌های پرداخت حق‌بیمه بازنشسته شده‌اند (یعنی با ۴۲ سال سن و ۲۰ سال سابقه پرداخت حق بیمه) به این صورت است که اگر خانمی ۲۰ سال سابقه پرداخت حق بیمه داشته باشد با ۲۰ روز حقوق و اگر ۲۲ سال سابقه داشته باشد با ۲۲ روز حقوق بازنشست می‌شود.
در قانون كار ساعات كار اصولاً بصورت هفتگي تعيين شده است. میزان ساعات کار حداکثر 44 ساعت در هفته است و نحوه توزيع ساعات كار در روزهاي هفته با جلب توافق كارگران از اختيارات كارفرما است.
ميزان مرخصی استحقاقی سالانه كارگران 26 روز كاری در سال است و ايام تعطيل هفتگی و يا تعطيل رسمی كه بين روزهای مرخصی واقع می‌شود جزء اين 26 روز محاسبه نمی‌شود.
هر كارگر در ازای يكسال كار معادل 26 روز كاری كه هر روز آن معادل 7 ساعت و 20 دقيقه محاسبه می‌شود (جمعاً 190 ساعت و 40 دقيقه) حق استفاده از مرخصی استحقاقی را خواهد داشت.
خیر مرخصی استحقاقی کارگران مشمول قانون کار می‌بایستی بر اساس ساعات استحقاق هر ماه محاسبه شود بنابراین میزان دو و نیم روز مرخصی استحقاقی صحیح نمی‌باشد.
در قانون كار محدوديتی براي مرخصی استعلاجی كارگران مشمول قانون كار گذاشته نشده است و به هر مدتی كه پزشك معالج تجويز کند، امکان استفاده از مرخصی استعلاجی وجود دارد. البته مرخصی استعلاجی یا مرخصی بیماری تابع قانون و تامين اجتماعی است.
در قانون كار محدوديتی براي مرخصی استعلاجی كارگران مشمول قانون كار گذاشته نشده است و به هر مدتی كه پزشك معالج تجويز کند، امکان استفاده از مرخصی استعلاجی وجود دارد. البته مرخصی استعلاجی یا مرخصی بیماری تابع قانون و تامين اجتماعی است.
كارگران مشمول قانون کار در زمان ازدواج دائم، حق برخورداری از 3 روز مرخصی با استفاده از مزد را دارند. اين مرخصی مجزا از مرخصی استحقاقی کارگر است و به طور مجزا قابل استفاده می‌باشد.
از نظر اصول حقوقی، قواعد آمره به قواعد و مقرراتی گفته می‌شود که هرگونه توافق بر خلاف آنها مجاز نبوده و باطل است به عبارت دیگر طرفین ولو با رضایت کامل نمی‌توانند برخلاف این قواعد توافقی بنمایند.
شرط لازم برای برخورداری از مزايای قانون بيمه بيكاری شمول قانون كار و قانون تامین اجتماعی، به شخص بیکار بوده و به عبارت ديگر صرف شمول مقررات قانون کار و قانون تامین اجتماعی، فرد بیکار را مشمول مقررات قانون بيمه بيكاری نيز قرار خواهد داد.
کارگران مشمول قانون کار که مشمول قانون تامین اجتماعی نیز هستند و بدون میل و اراده خود بیکار شده‌اند، در صورتی که از سابقه بیمه حداقل شش ماه بیمه اجباری نزد صندوق تامین اجتماعی برخوردار بوده و بدون میل و اراده خود بیکار شده باشند، می‌توانند از مزایای قانون بیمه بیکاری بهره‌مند شوند.
طبق قانون كار مدت مرخصی استعلاجی كه به تاييد سازمان تامين اجتماعی رسيده باشد جزء سوابق كار كارگران محسوب می‌شود لذا ايام مرخصی زایمان نیز جزء سوابق کار کارگران مشمول قانون کار محسوب می‌شود.
بر اساس قانون کار، کارفرما باید برای همه کارگران خود پرونده پزشکی تشکیل دهد و حداقل سالی یک بار توسط مراکز بهداشتی درمانی از آنها معاینه و آزمایش‌های لازم را به عمل آورد و نتیجه را در پرونده مربوط ضبط نمایند. لذا پرداخت هزینه‌های مربوط به تشکیل پرونده پزشکی (منجمله هزینه انجام معاینات) بر عهده کارفرما می‌باشد.
از ابتدای سال ۱۳۹۲ به کارگرانی که سابقه کار آنها در یک کارگاه به ۳۶۵ روز می‌رسد، مبلغی تحت عنوان پایه سنوات پرداخت می‌گردد که جزء مزد آنان بوده و در سالگرد استخدام (یا سالگرد برقراری پایه سنوات قبلی) پایه سنوات سال بعد نیز به آن اضافه می‌گردد.
بر اساس رای هیات عمومی دیوان عدالت اداری، کارگران فاقد کارت پایان خدمت نیز می‌توانند شکایات فردی خود را از کارفرما در مراجع حل اختلاف وزارت کار مطرح نمایند.
عیدی و پاداش کارگران مشمول قانون کار، بر اساس ایام کارکرد و به ماخذ شصت روز مزد ( حداکثر تا سقف نود روز حداقل مزد آن سال ) پرداخت می‌گردد.
قرارداد کار می‌تواند کتبی یا شفاهی باشد لیکن قراردادهای مربوط به قانون کار در صورت کتبی بودن باید در فرم مخصوصی باشد که توسط وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در چارچوب قوانین و مقررات تهیه می‌شود و در اختیار طرفین قرار می‌گیرد. در صورتی که قرارداد کار مکتوب نشده باشد، اثبات ادعای هریک از طرفین (کارگر یا کارفرما) بر علیه طرف مقابل تنها بر اساس اقرار طرف مقابل امکانپذیر است.
بله، حق بیمه عبارت است از ۳۰ درصد مزد یا حقوق که ۷ درصد آن به عهده بیمه شده و ۲۳ درصد آن به عهده کارفرما می‌باشد.
بله، کلیه کارگران و کارآموزان و نیز کارگاه‌ها مشمول مقررات قانون کار می‌باشند.
کلیه اختلاف‌های فردی بین کارفرما و کارگر که از اجرای قانون کار و سایر مقررات کار یا قرارداد کار یا قرارداد کارآموزی یا پیمان نامه‌های درون کارگاهی یا پیمان‌های دسته جمعی کار نشات گرفته باشد در صورت عدم سازش از طریق هیات‌های تشخیص و حل اختلاف مستقر در ادارات کار رسیدگی و حل و فصل می‌شوند.
خیر، بیمه شدگانی که مشمول قانون استخدام کشوری یا سایر قوانین و مقررات خاص استخدامی می‌شوند، مشمول مقررات قانون کار نیستند.
مدیران عامل در صورتی که علاوه بر مسئولیت مدیریت عامل، دارای رابطه کار تابع با شرکت کارفرما باشند، می‌توانند در شمول قانون کار قرار بگیرند.
کارکنان شرکت‌های بیمه نیز در صورتی که مشمول قانون استخدام کشوری یا سایر قوانین و مقررات خاص استخدامی نباشند، مشمول مقررات قانون کار خواهند بود.
فوق العاده اضافه کاری، (40%) علاوه بر مزد هر ساعت کار عادی می‌باشد.
به کارگرانی که زمان انجام کار آنها بین 22 تا 6 بامداد قرار گرفته باشد، در صورتی که کار آنها غیرنوبتی باشد، برای هر ساعت کار در شب (35%) اضافه بر مزد ساعت کار عادی تعلق می‌گیرد.